عنوان:

راه های جذب دانشجویان به نماز (قسمت اول)

نویسنده(گان):

مؤلف: سید حسین حر (مربی و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر)،

چکیده:

اشاره دستورات الهی برای به سعادت و کمال رسانیدن انسان ها و در نهایت رسیدن به قرب خداست. برای نیل به این مقصود خداوند متعال پیامبرانی و به ویژه آخرین سفیرش، پیامبر اعظم حضرت محمد مصطفی (ص) را فرستاد تا انسان ها را در یک برنامه تدریجی از انواع آلودگی ها، خرافات، کجروی ها، و زنگارهای شرک ـ که همچون غُل و زنجیر بر پیکرشان سنگینی می کرد ـ رهایی بخشند. از جمله این دستورات، فریضه مقدس "نماز" است که ستون دین است و با پذیرفته شدن آن سایر اعمال نیز پذیرفته می شود. و اگر مورد پذیرش قرار نگیرد، سایر اعمال نیز بی نتیجه و مردود است. نماز در حقیقت به منزله آرم اسلام است و به سایر کارهای ما، در زندگی ارزش و اعتبار می بخشد. یقیناً یکی از دغدغه های استادان معارف اسلامی، دعوت و جذب دانشجویانی است که احیاناً اهمیت کمتری به نماز می دهند. آنچه در این مقاله مورد بحث قرار می گیرد عبارت است از عواملی که در جذب دانشجویان و جوانان به این فریضه الهی مؤثرند.

1. ترسیم جذابیت های نماز

    هنگامی که انسان از زیبائی ها و جذابیت های عبادات به ویژه نماز که ستون دین است، آگاه شود، پایبندی و توجه به آن فزونی می یابد و می کوشد به نحو احسن آن را به جا آورد. برای روشن تر شدن این موضوع ذکر برخی از بیانات نورانی حضرات معصومین ـ علیهم السلام ـ ضرورت دارد. پیامبر اسلام (ص) در این خصوص می فرماید: "نماز به نهری تشبیه شده که انسان روزی پنج بار در آن شستشو می کند و دیگر چرکی باقی نمی ماند"1 و یا فرمود: نور و روشنی چشم من در نماز است.2 و نیز فرمود: نماز، به منزله پرچم و آرم و نشانه مکتب اسلام است.3 امام علی (ع) در این باره فرمود: "مردم نماز را بر عهده گیرید و آن را حفظ کنید، زیاد نماز بخوانید، و با نماز خود را به خدا نزدیک کنید... همانا نماز، گناهان را چونان برگ های پائیزی فرو می ریزد و غُل و زنجیرگناهان را از گردن ها می گشاید..."4 از امام حسن مجتبی(ع) سؤال شد: چرا بهترین لباس ها را به هنگام نماز می پوشید؟ فرمود: خدای بزرگ زیباست و زیبایی را دوست دارد. پس من برای پروردگارم خود را آراسته می کنم؛ زیرا خداوندمی فرماید: نزد هر مسجدی خود را آراسته کنید. به همین دلیل دوست دارم بهترین لباس هایم را بپوشم.5 امام سجاد(علیه السلام) فرمود: "و به هنگام نماز، مقام واصلان به منازل والای آن و حافظان ارکانش را بر ما ارزانی دار، آنان که نماز را در اوقات مخصوصش بنا بر سنت بنده و پیامبرت ـ که درود تو بر او و آلش باد ـ در رکوع و سجود و همه فضیلت هایش با کامل ترین و تمام ترین طهارت، و روشن ترین و رساترین خشوع، به جای می آورند"6 امام صادق(علیه السلام) فرمود: "هر که این نمازهای پنجگانه واجب را بر پا دارد و بر وقت هایش مواظبت نماید، خداوند را در روز رستاخیز در حالی دیدار کند که او را از جانب خداوند پیمانی باشد و خدا او را به سبب آن پیمان به بهشت در آورد و هر که در وقت هایش نماز را بر پا ندارد، پس او را چنان باشد که اگر خدا خواهد او را ببخشاید و چون خواهد او را عذاب کند"7

    با توجه به این بیانات و سایر احادیثی که در خصوص جاذبه های نماز از سوی حضرات معصومین علیهم السلام ایراد شد. نسیم فرح بخشی در وجود ما وزیدن گرفته و شوق و رغبتمان را نسبت به اقامه نماز که فریضه الهی است، مضاعف می نماید.

    2. پاداش رفت و آمد به مسجد و بیان فضیلت نماز جماعت

    هنگامی که پیامبر عظیم الشان اسلام به مدینه هجرت کردند، نخستین اقدام ایشان تاسیس مسجد بود، تا گذشته از اینکه در خدمت عبودیت و بندگی خدا قرار می گیرد، به عنوان یک محل تعلیم و تربیت از یک سو و هم چنین کانون سیاسی و قضایی از سوی دیگر در آید. ساختن مسجد باعث ایجاد وحدت و یکپارچگی و انسجام بیشتر در میان جامعه اسلامی گردید، به طوری که مسلمین برای اقامه نمازهای پنجگانه در مسجد حضور پیدا می کردند و باعث اخوت و برادری و نزدیک شدن قلوب آنها به یکدیگر می گردید و می توانستند ضمن به جا آوردن فریضه مقدس نماز معارف و احکام اسلامی را از زبان پیامبرگرامی اسلامی بشنوند و عمل نمایند.8

    مساجد به عنوان یک مکان مقدس از صدر اسلام تا کنون برای مسلمین نقش مهمی چه در حوزه عبودیت و چه در حوزه های مختلف دیگر ایفا نموده، پیشوایان ما اجر و پاداش زیادی برای کسانی که قدم به آن می نهادند، بیان فرمودند که به پاره ای از آنها اشاره می نماییم.

    امام علی (ع) بارها می فرمود: هر که به مسجد رفت و آمد کند، یکی از این هشت چیز را به دست آورد: برادری که در راه خدا از او بهره مند گردد، دانشی برگزیده، نشانه ای استوار، رحمتی مورد انتظار، سخنی که او را از تباهی باز دارد، سخنی که بشنود و او را بر راه هدایت رهنمون شود و یا گناهی را به سبب بیم یا آزرم ترک کند.9 امام صادق از پدرانش علیهم السلام روایت نموده که پیامبر خدا (ص) فرمود: هر که قرآن گفتارش و مسجد خانه اش باشد، خداوند خانه ای برای او در بهشت بنا نهد.10 و نیز فرمود: هر که پیاده سوی مسجدها رود، پای خویش را بر هیچ خشک و تری ننهد، جز آنکه این زمین تا زمین هفتم برای او خدا را تسبیح گویند و به پاکی یاد کنند.11

    به نظر می رسد یکی از اهداف نبی مکرم اسلام (ص) در توجه دادن به مساجد این بود که به مردم تفهیم نمایند که علم و ایمان با یکدیگر توام است، یعنی هر کجا مسجدی بنا شد آنجا کانون تعلیم و تربیت و علم و دانش نیز می باشد.12 در خصوص پاداش نماز جماعت امام صادق علیه السلام فرمود: به راستی ، نماز جماعت بیست و سه درجه بر نماز فُرادی برتری دارد و بیست و پنج نماز به شمار آید.13 از رسول خدا (ص) نقل شده که فرمود: نماز کسی که صدای اذان را بشنود و بی دلیل ، در نماز جماعت مسلمانان شرکت نکند، ارزشی ندارد.14 اگر نفرات شرکت کننده در نماز جماعت از ده نفر گذشت، حساب آن را جز خدا کسی نمی داند.15

    نخستین نماز جماعتی که در صدر اسلام برگزار شد، به امامت پیامبر عظیم الشان بود. یعقوبی در این خصوص می نویسد: "نخستین نمازی که بر او واجب گشت، نماز ظهر بود، جبرئیل آمد و وضو گرفتن را به او نشان داد و چنانکه جبرئیل وضو گرفت، رسول خدا هم وضو گرفت، سپس نماز خواند تا به او نشان دهد که چگونه نماز بخواند، سپس رسول خدا (ص) نماز خواند. بر روایت بعضی نخستین نمازی که رسول الله(ص) خواند، "صلوه وسطی" یعنی نماز ظهر بود. سپس خدیجه دختر خویلد رسید و رسول خدا (ص) او را خبر داد، پس وضو گرفت و نماز خواند، سپس علی بن ابیطالب رسول خدا (ص) را دید و هر چه را دید انجام می دهد، انجام داد."16

    اگر شریعت مبین اسلام امروز به دست ما رسیده، مرهون زحمات پیامبر اسلام (ص) و ائمه اطهار علیهم السلام و بسیاری از کسانی است که در این راه شکنجه و یا حتی جان خود را در راه اعتلای آن دادند. چنانکه در تاریخ آمده، روزی پیامبر (ص) به همراه مسلمانان مشغول نماز جماعت بودند که یکی از مشرکان، غلام خود را امر کرد تا شکنبه و سرگین شتر را بردارد و بر میان دو شانه رسول خدا (ص) که در سجده بود، افکند.17 و به این صورت موجبات آزار رسول الله (ص) را فراهم نمودند. هر چند این حادثه با جوانمردی عموی پیامبر (ص) ابوطالب، پاسخ دندان شکنی به مشرکان داده شد اما دلالت بر استقامت پیامبر (ص) از یک سو و ایستادگی و حمایت مسلمانان از ایشان از دوم سو دارد. شایان ذکر است هنگامی که دانشجویان و جوانان برومند ما از این مصادیق تاریخی مطلع باشند با علاقمندی بیشتر به سمت نماز جماعت سوق پیدا می کنند.

    3. ارائه و ترسیم ارزش عبادت در جوانی

    از جمله عوامل سوق دهنده دانشجویان و جوانان به نماز جماعت، بیان ارزش عبادات آنان در دوره جوانی، که در حقیقت همانند یک دُر گرانبها در اختیار آنان نهاده شده، می باشد. پر واضح است هنگامی که انسان از جایگاه و منزلت خود در نزد حضرت حق مطلع باشد، عمر گرانمایه اش را در همان راهی که محبوبش می پسندد، صرف می نماید و به هیچ وجه حاضر نیست ارزش وجود خود را با گناه تیره و تار سازد. در اینجا بیان احادیثی از سوی نبی مکرم اسلام (ص) ضرورت می یابد. رسول خدا (ص) فرمود: "خداوند جوانی را که در اطاعت خدا، جوانی خود را سپری کند دوست دارد"18 و نیز فرمود: "خدای تعالی در برابر فرشتگان به جوانی که عبادت می کند، مباهات می نماید و می فرماید: به بنده من بنگرید که به خاطر من تمایلات شهوانی اش را رها ساخته است."19 و باز فرمود: "برتری جوان عابدی که در کمی سنش بندگی ورزد، بر پیری که پس از سالمندی رو به بندگی آرد، همچون برتری پیامبران بر دیگر مردم است."20

    4. ارائه الگوهای موفق نمازگزار به دانشجویان و جوانان

    یکی از ویژگی های عمده در انسان به ویژه در دوران نوجوانی و جوانی، حسن الگوپذیری است. انسان ها در صددند شخصیت هایی که از نظر مادی و به ویژه معنوی به کمال رسیده اند را اسوه خود قرار دهند. الگوها و نمونه های اخلاقی و چهره های موفق نمازگزار، همیشه نیروی محرکه جامعه بوده اند و آنها را به سمت اهداف متعالی که همان قرب به خداوند است سوق داده اند.

    در این مورد ذکر برخی از نمونه ها ضروری است. در جنگ صفین تیری به پای مبارک امیرمؤمنان اصابت کرد و نوک تیر در پای حضرت باقی ماند. جراحان آن روز نتوانستند آن را خارج سازند و وقتی حضرت به سجده رفتند آن را بیرون آوردند، بعد از نماز حضرت قسم یاد نمود که چیزی حس نکرد.21 حال ممکن است که این سؤال در ذهن متبادر شود که چگونه ممکن است کسی چنین دردی را حس نکند؟ آری! مراحل کمال انسان اولاً تسلط بر اعضا و جوارح است یعنی اینکه انسان بر چشم، گوش، زبان و... مسلط باشد.

    ثانیاً: تسلط برخواسته های درون است از شهوت، غضب، حب مال، ریاست طلبی و... ثالثاً: تسلط بر اوهام و خیالات و افکار است که در نماز اسیر آنها نباشد. رابعاً: فراموش کردن خویشتن و جذب جلوات حضرت حق شدن است.22

    جهادهای پیامبر (ص) و نبردهای علی علیه السلام و نهضت حسینی، همه برای "اقامه نماز" و ایجاد و تقویت رابطه بندگی میان خالق و مخلوق است. در نهضت عاشورا، نماز جایگاه مهمی دارد. پیش از شب عاشورا که سپاه عمر سعد به طرف خیمه گاه امام می تازند، حضرت برادرش عباس را می فرستد تا با آنان گفتگو کند و شب را مهلت بخواهد تا به نماز و عبادت بگذرانند. در همان وقت نیز حبیب بن مظاهر به سپاه دشمن خطاب کرد که چرا با گروهی می جنگید که سحر خیزان و شب زنده داران و اهل عبادتند؟23

    به گفته مورخان همه یاران امام شب را به نماز مشغول بودند. ظهر عاشورا نیز، ابوثمامه صائدی، وقت نماز را به یاد حضرت آورد. حضرت نیز او را دعا کرد که: خداوند تو را از نمازگزاران ذاکر قرار دهد. آنگاه به اتفاق جماعتی به نماز ایستادند و نماز خوف خواندند.

    سعید بن عبدالله نیز از یاران او بود که هنگام نماز، جلوی امام ایستاد و بدن خویش را سپر تیرهای بلا ساخت و با پایان یافتن نماز امام، او بر زمین افتاد و شهید نماز گشت.24 امام زین العابدین را که اهل سجده بود و آثار آن بر پیشانیش ظاهر بود "ذی الثفنات" می گفتند.25 افراد زیادی در طول تاریخ به پیشوایان معصوم علیهم السلام که سیاستمدار و رهبر بندگان و ارکان و استوانه های بلادند و اگر نبودند زمین اهلش را به کام خود فرو می برد"26 اقتدا کرده و سجده های طولانی داشتند، از جمله: فضل بن شاذان گوید: داخل عراق شدم، شخصی را دیدم که دوستش را مورد سرزنش قرار داده و به او می گوید: تو مردی عائله مندی و ناچار می بایست برای آنها کسبی داشته باشی، من می ترسم که سجده طولانی تو، به چشمانت آسیب برساند. چون سخن بر این منوال بسیار راند، دوستش در پاسخ گفت: سخن بسیار گفتی، وای بر تو، اگر چشم کسی به جهت سجده از دست می رفت ، باید چشم ابن ابی عمیر از دست برود، چه می گویی درباره مردی که بعد از نماز صبح به سجده شکر رفت و تا هنگام ظهر سر برنداشت؟ البته هرگز نباید از آنچه در این باره ذکر شد یا می شود، شگفت زده شد، زیرا عاشق از مناجات با معشوق لذت می برد و نزدیک ترین حال وصل همان سجده است، سجده ای که تجلی گاه فروتنی و مستلزم ترقی و رسیدن به محبوب واقعی است.27 نسل حاضر ما از امام خمینی (ره) بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، نیز در خصوص پایبندی به نماز تا پایان عمر شریفش درس می آموزد و آن را الگوی خود قرار می دهد. یکی از نزدیکان امام گوید: امام خمینی در یکی از روزهای آخر عمر خود می خواست بخوابد، به من گفت: اگر خوابیدم، اول وقت نماز بیدارم کن. گفتم: چشم. اول وقت نماز شد و امام خوابیده بود و حیفم آمد که او را صدا بزنم، زیرا عمل جراحی کرده و سرم به دست او بود، گفتم ایشان را صدا نمی زنم، چند دقیقه ای از اذان گذشت که امام چشمهای خود را باز کرد و گفت: وقت نماز شده است؟ گفتم: بله... فرمود: چرا صدایم نزدی؟ گفتم: ده دقیقه بیشتر نگذشته است. فرمود: مگر به شما نگفتم (مرا صدا بزنید؟) سپس فرزندش را صدا زد که: احمد بیا! و فرمود: ناراحتم، از اول عمرم تا به حال نمازم را اول وقت خوانده ام، چرا الآن که پایم لب گور است ده دقیقه به تاخیر افتاد؟28 جوانان و دانشجویان ما که خاطره جانفشانی ها و عبادات و نمازها و توسلات رزمندگان اسلام و شهیدان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را یا شنیده، یا دیده و یا مطالعه نموده و یا مطالعه خواهند نمود، می توانند آن نمونه ها را به عنوان الگوهای موفق نمازگزار برای خود قرار داده و اسباب سعادتمندی خود را مهیا نمایند.

    5. ارائه و ترسیم جایگاه مهم نماز در قرآن و تبیین و تفهیم آن به دانشجویان [آثار نماز]

    هنگامی که انسان از دستورات الهی مطلع باشد و بداند که فرامین حضرت حق چیست و یا به عبارتی ملاک های سعادتمندی و رستگاری و شایستگی یافتن در محضر حق تعالی کدام است و در صدد تفهیم دستورات خداوند باشد، مطمئناً پای بند به آن دستورات نیز می شود. یکی از فرامین مهم پروردگار متعال، امر به نماز است. اگر بتوانیم آیات نوربخش الهی را برای جوانان و دانشجویان به زبان ساده و رسا تفسیر نمائیم، قطعاً موجبات علاقمندی به آن دستورات و فرامین را در ضمیر وجودی آنها فراهم نموده ایم. زیرا دستورات حضرت حق بر اساس فطرت خداجویی در نهاد انسانها قرار داده شد و فقط باید آن را شکوفا نماییم. در این صورت است که موفقیت ما نسبت به جذب دانشجویان به نماز بیشتر می شود و این یکی از راهکارهای اساسی است. در این باب توجه به برخی از آیات قرآن ضروری است. از جمله: "وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَ و الإِنسَ الا لِیَعْبُدُونِ؛29 خداوند می فرماید: من جن و انس را نیافریدم جز برای اینکه عبادتم کنند." (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند).

    هدف از آفرینش جن و انس آن است که آنان را در معرض پاداش نیک قرار دهیم و این به دست نمی آید مگر به وسیله انجام عبادت.30 پاداش کمالی است برای فعل خدا، نه برای فاعل فعل که خود خداست. پس عبادت غرض از خلقت انسان است و کمالی است که نصیب انسان می شود. پس هم عبادت غرض است و هم توابع عبادت که رحمت و مغفرت و غیره باشد.31

    خداوند در خصوص نماز می فرماید: "وَ اسْتَعِینوا بِالصَبْرِ و الصَلوه32...؛ از صبر و نماز یاری جویید"

    کلمه استعانت به معنای طلب کمک است، و این در وقتی صورت می گیرد که نیروی انسان به تنهائی نتواند مساله ای مهم و یا حادثه ای را که پیش آمده بر وفق مصلحت خود بر طرف سازد، و اینکه فرموده: از صبر و نماز برای مهمات و حوادث خود کمک بگیرید، برای این است که در حقیقت یاوری به جز خدای سبحان نیست، در مهمات یاور انسان مقاومت و خویشتن داری آدمی است، به اینکه استقامت به خرج داده، ارتباط خود را با خدا وصل نموده، از صمیم دل متوجه او شود و به سوی او روی آورد، و این همان صبر و نماز است و این دو بهترین وسیله برای پیروزی است. چون صبر هر بلا و یا حادثه عظیمی را کوچک و ناچیز می کند، و نماز که اقبال به خدا و التجا به او است، روح ایمان را زنده می سازد.، و به آدمی می فهماند که به جایی تکیه دارد که انهدام پذیر نیست، و به سببی دست زده که که پاره شدنی نیست.33

    و باز حضرت حق فرمود: "یا اَیُها الَْذینَ ءَامنُوا استعینُواْ بالصَبرِ وَ الصَلَوهِ اِنَ اللهَ مَعَ الصَابِرینَ34؛ ای افرادی که ایمان آورده اید! از صبر (استقامت) و نماز کمک بگیرید! (زیرا) خداوند با صابران است."

    این آیه از یک سو ارجمندی و ارزش ایمان و مؤمن را نزد خداوند بیان می دارد و از سوی دیگر بیانگر لزوم استعانت مؤمنان از صبر و نماز است و از سوی سوم می گوید نماز و صبر، یاور مومنان است و از سوی چهارم بیان می دارد که خداوند با صبرپیشگان است و از سوی دیگر ارزش و اهمیت صبر و نماز و جایگاه بلند صبرپیشگان را در بر دارد.35 این آیه دارای این پیام و نکات است 1. اگرچه خداوند با هر کس و در هرجائی حضور دارد لکن همراهی خدا با صابران معنای خاصی دارد و آن لطف به محبت و یاری رسانی خداوند به صابران است. 2. نماز اهرم است بار نیست.36

    و نیز فرمود: ".... فَاعبُدْهُ وَ اصطَبِرْ لِعِبادتِه37؛ خدا را بپرست، و درباره عبادت او صبور و شکیبا باش"

    البته عبادت زحمت و مرارت دارد و بر خلاف هوای نفس است، باید انسان دشمن های خود که دنیا و هوای نفس و شیطان هستند را دور کند و کنار بگذارد و خود را برای بندگی و اطاعت و فرمان برداری پروردگار خود مهیا نماید.38

    سپس خداوند متعال به فلسفه بزرگ نماز پرداخته می گوید: (ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر)39 نماز انسان را از زشتی ها و منکرات باز می دارد" طبیعت نماز از آنجا که انسان را به یاد نیرومندترین عامل بازدارنده یعنی اعتقاد به مبدا و معاد می اندازد.

    دارای اثر بازدارندگی از فحشاء و منکر است. منتها هر نمازی به همان اندازه که از شرایط کمال و روح عبادت برخوردار است، نهی از فحشا و منکر می کند، گاه نهی کلی و جامع و گاه نهی جزئی و محدود. ممکن نیست کسی نماز بخواند و هیچ گونه اثری نداشته باشد. هر چند نمازش صوری باشد و هر چند آلوده گناه باشد، البته این گونه نماز تاثیرش کم است، این گونه افراد! اگر همان نماز را نمی خواندند از این هم آلوده تر بودند. نهی از فحشا و منکر سلسله مراتب و درجات زیادی دارد و هر نمازی به نسبت رعایت شرایط دارای بعضی از این درجات است.40

    نماز، مهمترین توصیه انبیای الهی و بزرگان حکمت بوده، به نحوی که حضرت لقمان به فرزندش فرمود: یا بُنَیَ اَقِمِ الصَلوه.41 "پسرم ! نماز را بر پادار" در جای دیگر خداوند می فرماید: "... فَاعْبُدْنی و اَقِمِ الصَلوهَ لِذِکْری42؛ مرا بپرست و نماز را برای یاد من بپادار"